Edition: 1528.B.dut.WV.a
General
| Title | Den Bibel. Tgeheele Oude ende Nieuwe Testament met grooter naersticheyt naden Latijnschen text gecorrigeert, ende opten cant des boecks die alteratie die hebreeusche veranderinge, naerder hebreeuscer waerheyt der boecken die int hebreus zijn, ende die griecse der boecken die int griecs zijn, ende dinhout voor die capittelen gestelt, Met schoonen figueren ghedruct, ende naerstelijc weder oversien. Cum Gratia et Privilegio [in red and black] (π1r)  |
| Bible books in edition | Bible complete |
| Printer/Publisher | Vorsterman, Willem |
| Place of publication | Antwerp |
| Year of publication | 1528 |
| Remarks | |
| Related persons | Vorsterman, Willem |
| Language | Dutch |
| Translation | Martin Luther; Vulgate |
| Contains illustrations | yes |
 |
Use of this resource is governed by the terms and conditions of the Creative Commons CC BY License |
Bibliography
| Format | 2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Number of pages | 1216 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Prologue | yes, privilege and preface       |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Epilogue | no | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Preface on bible book | yes, prefaces on SongSol and the prophets | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Authorisation | yes: Cum Gratia et Privilegio on titlepage |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Announced on title page | glosses, summary of chapters, preface (prefaces on SongSol and the prophets) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Volumes |
Volume 1
Volume 2
|
Typography
| Foliated | no |
| Signed | Sign. 4/8 |
| Number of columns | 2 columns |
| Book headings | yes; Hier beghint dat boeck des wtgancks, Exodus int latijn, dat tweede boeck Moysi. |
| Chapter headings | yes; Dat eerste Capittel. |
| Running heads | yes; Dat boeck Exodus. Dat .iij. Capittel. |
| Summaries of chapters | yes |
| Printed annotations | yes; inner margin (outer margin); few notes in NT |
| Scriptural references | yes; inner margin; outer margin |
| Numbered verses | no |
| Ornaments | yes |
| Ornamental initials | yes |
| Primary typeface | Gothic |
| Specific typeface | English (Augustijn) 102 x 3 (probably Bastarda) |
Illustrations
| Iconclass | 11B32,11C41,11G21,48C168(TYMPANON) |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Trinity in which God the Father and Christ are represented as persons, the Holy Ghost as dove, Christ interceding with God the Father, angels singing, making music, other architectural details (with NAME) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11D335x33B9x1
| Iconclass | 11D335,33B9 |
| Description | adult Christ together with mortals, flight, running away; pursuing |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11H(LUKE)51x1
| Iconclass | 11H(LUKE)51 |
| Artist | Leyden (attrib.), Lucas van |
| Description | St.Luke painting or drawing the Madonna (i.e. Mary and the Christ-child), sometimes Joseph present |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11H(MARK)12x73E12x1
| Iconclass | 11H(MARK)12,73E12 |
| Description | St. Mark the evangelist writing the Gospel, usually a (winged) lion present, Christ, usually holding a banner, arises from the grave; often combined with sleeping and/or frightened soldiers |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11H(MATTHEW)12x73B132x73B21x73B14x4
| Iconclass | 11H(MATTHEW)12,73B132,73B21,73B14 |
| Description | St. Matthew writing the Gospel, usually the angel present, dictating or assisting him, care of the new-born Christ-child, e.g. swaddling, adoration of the Christ-child by Mary, annunciation of Christ's birth to the shepherds at night; a host of singing angels in the air |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11H(PAUL)x10
| Iconclass | 11H(PAUL) |
| Description | the apostle Paul of Tarsus; possible attributes: book, scroll, sword |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11H(PETER)x10
| Iconclass | 11H(PETER) |
| Artist | Leyden (attrib.), Lucas van |
| Description | the apostle Peter, first bishop of Rome; possible attributes: book, cock, (upturned) cross, (triple) crozier, fish, key, scroll, ship, tiara |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11I421x3
| Iconclass | 11I421 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | eagle (possibly with book) ~ symbol of St. John |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 11I422x1
| Iconclass | 11I422 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | ox (possibly with book) ~ symbol of St. Luke |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 11I423x1
| Iconclass | 11I423 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | lion (possibly with book) ~ symbol of St. Mark |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 11I424x1
| Iconclass | 11I424 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | angel (possibly with book) ~ symbol of St. Matthew |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62(AARON)x1
| Iconclass | 11I62(AARON) |
| Description | Aaron (not in biblical context); possible attributes: attributes of Aaron: censer, dressed as high priest or bishop, ointment jar, rod or flowering wand |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62(DANIEL)x1
| Iconclass | 11I62(DANIEL) |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Daniel (not in biblical context); possible attributes: Phrygian bonnet, lion(s), ram |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62(DAVID)4x7
| Iconclass | 11I62(DAVID)4 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | personal devotions of David, e.g. vision, prayer, penitence |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62(EZEKIEL)x1
| Iconclass | 11I62(EZEKIEL) |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Ezekiel (not in biblical context); possible attributes: book or scroll, double wheel |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62(ISAIAH)x1
| Iconclass | 11I62(ISAIAH) |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Isaiah (not in biblical context); possible attributes: branch with leaves, saw, scroll or book |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62(JEREMIAH)x1
| Iconclass | 11I62(JEREMIAH) |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Jeremiah (not in biblical context); possible attributes: book or scroll, 'the seething pot' |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62x21
| Iconclass | 11I62 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | male persons from the Old Testament (not in biblical context) |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 11I62x34
| Iconclass | 11I62 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | male persons from the Old Testament (not in biblical context) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 11U1x2
| Iconclass | 11U1 |
| Description | comprehensive representation of Last Judgement: Christ (with sword and lily), often surrounded by elders and sometimes accompanied by Mary and John the Baptist, appears in the sky with trumpeting angels (and sometimes angels holding the instruments of the Passion); after the resurrection of the dead the blessed are led to heaven by angels, and the damned are dragged into hell by devils |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 12A311x1
| Iconclass | 12A311 |
| Description | the altar of incense, the golden altar ~ Jewish religion |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 12A312x12A423x1
| Iconclass | 12A312,12A423 |
| Description | the altar of burnt offering, the brazen altar ~ Jewish religion, other objects kept in the Tabernacle |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 12A42121x11G1911x5
| Iconclass | 12A42121,11G1911 |
| Description | Veil of the Tabernacle ~ Jewish religion, cherubs, i.e. children's heads with wings |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 12A422x1
| Iconclass | 12A422 |
| Description | Ark of the Covenant ~ Jewish religion |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 12A4231x12A423x1
| Iconclass | 12A4231,12A423 |
| Description | 'menorah', golden seven-branched candlestick, kept in the Tabernacle, other objects kept in the Tabernacle |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 12A4232x12A423x1
| Iconclass | 12A4232,12A423 |
| Description | table of the showbread in the Tabernacle ~ Jewish religion, other objects kept in the Tabernacle |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 12A4241x1
| Iconclass | 12A4241 |
| Description | bronze laver and its base ~ the court of the Tabernacle |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 12A42x12A424x3
| Iconclass | 12A42,12A424 |
| Description | tabernacle, 'mishkan' ~ Jewish religion, the court of the Tabernacle ~ Jewish religion |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 23U11x24A6x1
| Iconclass | 23U11,24A6 |
| Description | perpetual calendar, sun represented as face, wheel, etc. |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 23U11x24B3x1
| Iconclass | 23U11,24B3 |
| Description | perpetual calendar, waning moon, i.e. facing this way ( |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 25Ax39
| Iconclass | 25A |
| Description | maps, atlases |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 45H3x6
| Iconclass | 45H3 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | battle |
| Pages |    |
Illustration Biblia Sacra ID 46A122(CHARLES V)4x46A1241(GOLDEN FLEECE)x2
| ORNAMENTCODE | 46A122(CHARLES V)4,46A1241(GOLDEN FLEECE) |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | impresa of Charles V, knighthood order (with NAME) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 46A122(FRANCISO XIMENES DE CISNEROS)1x11P31121x1
| ORNAMENTCODE | 46A122(FRANCISO XIMENES DE CISNEROS)1,11P31121 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | coat of arms, insignia of cardinal, e.g. hat, mantle |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48A9831x48A9833x26
| Iconclass | 48A9831,48A9833 |
| Description | foliage, tendrils, branches ~ ornament, flowers ~ ornament |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 48A9831x48A9833x27
| Iconclass | 48A9831,48A9833 |
| Description | foliage, tendrils, branches ~ ornament, flowers ~ ornament |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48A9833x5
| ORNAMENTCODE | 48A9833 |
| Description | flowers ~ ornament |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48A986x49
| Iconclass | 48A986 |
| Description | fantasy ornament |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C1613x48A98311x25Hx1
| ORNAMENTCODE | 48C1613,48A98311,25H |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | base (~ column, pillar), foliage ~ ornament, landscapes |
| Pages |    |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x1
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x2
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x3
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x4
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x5
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x6
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x7
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x8
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C161x48AA9834(+1)x9
| ORNAMENTCODE | 48C161,48AA9834(+1) |
| Description | column, pillar ~ architecture, surface pattern ~ ornaments - AA - stylized |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C1621x48C1612x48C1633x48A9844x1
| ORNAMENTCODE | 48C1621,48C1612,48C1633,48A9844 |
| Description | arcade ~ architecture, capital (~ column, pillar), Ionic order ~ architecture, dolphin ~ ornament |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C1621x48C1612x48C1633x48A9876x1
| ORNAMENTCODE | 48C1621,48C1612,48C1633,48A9876 |
| Description | arcade ~ architecture, capital (~ column, pillar), Ionic order ~ architecture, ornament ~ cartouche |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 48C168x12A42x3
| Iconclass | 48C168,12A42 |
| Description | other architectural details, tabernacle, 'mishkan' ~ Jewish religion |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 48C168x12A42x4
| Iconclass | 48C168,12A42 |
| Description | other architectural details, tabernacle, 'mishkan' ~ Jewish religion |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 49M431x44A1(+4)(ANTWERP)x25FF332x25FF241x25G3x1
| Iconclass | 49M431,44A1(+4)(ANTWERP),25FF332,25FF241,25G3 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | device (trade-mark of Vorsterman, Willem), coat of arms (as symbol of the state, etc.) (+ city; municipal), double-headed eagle, unicorn, trees |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 71A3421x71A321x11C2x92E5x11G25x11G21x24A6x24B1x1
| Iconclass | 71A3421,71A321,11C2,92E5,11G25,11G21,24A6,24B1 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Eve emerges from Adam's body, Garden of Eden, paradise, God the Father represented as human being, usually with crown or tiara, gods of the winds, angels in adoration, angels singing, making music, sun represented as face, wheel, etc., waxing moon, i.e. facing this way ) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71A422x71A611x1
| Iconclass | 71A422,71A611 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Eve offers the fruit to Adam, an angel chases Adam and Eve out of paradise with a (flaming) sword |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71A82x71A812x71A831x2
| Iconclass | 71A82,71A812,71A831 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the killing of Abel: Cain slays him with a stone, a club or a jaw-bone, alternatively with a spade or another tool as weapon, the fume of Abel's sacrifice goes straight to heaven, whereas the smoke of Cain's offering is beaten down, the Lord calls on Cain to account for his deed |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71B331x71B33221x2
| Iconclass | 71B331,71B33221 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the ark is floating on the waters, while life on earth is destroyed ~ story of Noah, the dove returns with an olive-branch ~ story of Noah |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71B35211x4
| Iconclass | 71B35211 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Shem and Japheth cover their father Noah; Ham usually stands nearby deriding him |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71C117x2
| Iconclass | 71C117 |
| Description | the meeting of Abraham and Melchizedek, the high priest and king of Salem, who brings bread and wine (Genesis 14:18-20) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71C1222x1
| Iconclass | 71C1222 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Abraham kneels before the angels |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71C131311x71C13141x2
| Iconclass | 71C131311,71C13141 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | when Abraham has his hand raised to kill Isaac, an angel restrains Abraham's hand, the ram of the sacrifice ~ sacrifice of Isaac |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71C2741x71C272x71C275x1
| Iconclass | 71C2741,71C272,71C275 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Isaac sitting in bed blesses Jacob who, disguised in Esau's clothes, brings food to his father; Jacob's hands and neck are covered with goatskins, Esau hunting, Esau comes back with venison |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71C3121x3
| Iconclass | 71C3121 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the dream of Jacob: while sleeping on the ground with a stone for pillow Jacob sees a ladder reaching from earth to heaven with angels going up and down; usually with God at the top of the ladder |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71D1252x1
| Iconclass | 71D1252 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Joseph is sold for twenty pieces of silver |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71D1331x71D145x1
| Iconclass | 71D1331,71D145 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Potiphar's wife catches Joseph by his robe, usually while lying in bed; Joseph escapes leaving his cloak behind in her hands (possibly with a naked child lying in a crib), Joseph interpreting the dreams of the butler and the baker (the two dreams combined) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71D1511x9
| Iconclass | 71D1511 |
| Description | first dream of Pharaoh: seven fat cows are devoured by seven lean cows ~ story of Joseph |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71D185x71D191x1
| Iconclass | 71D185,71D191 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the feast at Joseph's house: the amazement of his brothers at being seated according to their age; Benjamin is honoured with extra food, Joseph has his silver cup placed in Benjamin's sack |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71D243x71D2421x1
| Iconclass | 71D243,71D2421 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Jacob blesses his sons, Jacob blesses Manasseh and Ephraim with arms crossed; Joseph may be shown trying to uncross them or expressing (with Asenath) his disapproval |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E1141x71E11421x71E11411x71E114231x3
| Iconclass | 71E1141,71E11421,71E11411,71E114231 |
| Description | while tending Jethro's flock Moses comes to Horeb, Moses taking off his sandals, a burning bush attracts Moses' attention, miracle of the rod changed into a serpent ; Moses may be shown fleeing from the serpent |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 71E11726x71E11727x71E11728x1
| Iconclass | 71E11726,71E11727,71E11728 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the plague of boils: Moses throws a handful of ashes into the air in front of Pharaoh and it produces boils on the people and the animals: the plague of hail: Moses raises his rod towards the sky, and hail and fire fall to the ground: the plague of locusts: as Moses raises his hands the locusts come and eat everything that has survived the hail |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E1173132x1
| Iconclass | 71E1173132 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the Israelites eat the Passover lamb standing about a table with their loins girt, their shoes on their feet and with staves in their hands, ready to depart |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E1223x1
| Iconclass | 71E1223 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | with his people safe on the shore, Moses raises his hands and causes the water to return; Pharaoh's army perishes in the water (Red Sea) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E12541x71E1263x71E1253x1
| Iconclass | 71E12541,71E1263,71E1253 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the gathering of manna (in baskets and pots), Moses strikes the rock twice in front of the assembled people and water gushes out; the people quench their thirst, in the evening a large flock of quails flies into the Israelite camp |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E1263x1
| Iconclass | 71E1263 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Moses strikes the rock twice in front of the assembled people and water gushes out; the people quench their thirst |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E1272x1
| Iconclass | 71E1272 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Moses goes to the top of a hill with Aaron and Hur and raises his arms to make the Israelites victorious |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E1343x1
| Iconclass | 71E1343 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Moses receives the tables of the law from God |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 71E1353x71E1343x1
| Iconclass | 71E1353,71E1343 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | adoration of the golden calf (which may be standing on a pillar, and is sometimes depicted as a dragon), Moses receives the tables of the law from God |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E231x1
| Iconclass | 71E231 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | two sons of Aaron, Nadab and Abihu, offer incense in their censers to God, who punishes them for this by sending a fire that kills them |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E3152x1
| Iconclass | 71E3152 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the spies take away some of the fruits of Canaan and return, usually carrying a large bunch of grapes on a pole |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E31742x1
| Iconclass | 71E31742 |
| Description | the ground opens and swallows the rebels Dathan and Abiram along with their families and possessions |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E3243x71E3241x9
| Iconclass | 71E3243,71E3241 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | anyone who is bitten by a snake is cured by looking at the brazen serpent; the serpent (or dragon) is usually depicted on a tau-shaped cross or on a pillar, when the people complain again about the food, God sends poisonous snakes; many die of snake-bites ~ book of Numbers |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E3314x1
| Iconclass | 71E3314 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | an angel holding a sword bars the way and causes Balaam's ass to turn aside; the angel is invisible to Balaam |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E462x1
| Iconclass | 71E462 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | God buries Moses on Mount Nebo |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 71E5242x71E52421x7
| Iconclass | 71E5242,71E52421 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the Israelites march around Jericho: in the procession the main body of the soldiers comes first, next are seven priests who blow on trumpets, followed by the priests carrying the ark and a rear guard, on the seventh day, at a signal from Joshua, the people start to shout and the walls of Jericho crumble |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71E529522x2
| Iconclass | 71E529522 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the five Amorite kings are killed either on Joshua's command or by his own hand, and their bodies are hanged as a display |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71F2143x1
| Iconclass | 71F2143 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | twice Gideon asks the Lord to show him a sign with a sheep's fleece before his raid against the Midianites |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71F325x71F3631x1
| Iconclass | 71F325,71F3631 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Samson kills the lion with his bare hands, Samson carries the doors on his shoulders to the top of a hill near Hebron |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71F3761x2
| Iconclass | 71F3761 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Samson's hairlocks are cut off by Delilah |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71F83511x1
| Iconclass | 71F83511 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the statue of Dagon in Ashdod falls down |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71G1131x3
| Iconclass | 71G1131 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the anointment of Saul by Samuel, with people looking on |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71H115x2
| Iconclass | 71H115 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Samuel anointing David in the presence of his father Jesse and his brothers |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71H1441x1
| Iconclass | 71H1441 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | David speaks with Goliath |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71H3222x1
| Iconclass | 71H3222 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Saul kills himself with a sword |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71H5262x2
| Iconclass | 71H5262 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Eleazar (one of David's heroes) slays the Philistines in a field of barley |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71H76x71H761x1
| Iconclass | 71H76,71H761 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | David rebuked by Nathan: Nathan's parable: the rich man takes the poor man's lamb to prepare it for his guest |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71H849x2
| Iconclass | 71H849 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Absalom, put to flight on a mule, remains hanging by his hair in an oak-tree |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71H8751x8
| Iconclass | 71H8751 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Joab kills Amasa: Joab takes Amasa by the beard with the right hand as if to kiss him, and stabs him with a dagger |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 71I11x1
| Iconclass | 71I11 |
| Description | Solomon enthroned |
| Pages |    |
Illustration Biblia Sacra ID 71I325x1
| Iconclass | 71I325 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Solomon gives verdict; he commands a soldier to divide the living child in two |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71I43222x2
| Iconclass | 71I43222 |
| Description | the two brazen pillars: Jachin and Boaz (Solomon's temple) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71I43223x2
| Iconclass | 71I43223 |
| Description | the molten sea, with twelve oxen or lions ~ temple of Solomon |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71I43225x2
| Iconclass | 71I43225 |
| Description | other decorations of the temple of Solomon |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 71I432x2
| Iconclass | 71I432 |
| Description | temple of Solomon (1 Kings 5-9; 2 Chronicles 2-7) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71I433x2
| Iconclass | 71I433 |
| Description | the palace of Solomon (1 Kings 7:1-12) |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 71K27431x1
| Iconclass | 71K27431 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Jezebel comforts Ahab |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71M12x71M53x1
| Iconclass | 71M12,71M53 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Elijah fed by the raven(s): while the prophet is living by the brook, ravens bring him food, an angel wakes Elijah; a loaf of bread and a jar of water are usually at Elijah's head |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71M84x1
| Iconclass | 71M84 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | a chariot, horses of fire and a whirlwind appear and Elijah is carried up into heaven; Elijah's cloak falls (or he hands it over to Elisha) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71P3411x1
| Iconclass | 71P3411 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Daniel sitting unharmed in the lion's den, surrounded by lions |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71P4121x1
| Iconclass | 71P4121 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the elders spying upon Susanna |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71P5111x71P5112x1
| Iconclass | 71P5111,71P5112 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the lion with eagle's wings (griffin), standing on its hind legs ~ Daniel's visions, the bear with three rows of teeth, rising on its hind legs ~ Daniel's visions |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71P5113x71P5114x1
| Iconclass | 71P5113,71P5114 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the leopard with four bird's wings and four heads ~ Daniel's visions, the great devouring monster with many horns (one of them with eyes on it) ~ Daniel's visions |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 71P523x1
| Iconclass | 71P523 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the he-goat fights with the ram and slays it ~ Daniel's visions |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71P53x1
| Iconclass | 71P53 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | third vision of Daniel (Daniel 9): the archangel Gabriel explains to Daniel the meaning of the 'seventy weeks' |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71Q64x4
| Iconclass | 71Q64 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Ahasuerus holds out his sceptre to Esther (Esther usually kneeling) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71R21x11I62(EZRA)x44B113x98B(ARTAXERXES)5x1
| Iconclass | 71R21,11I62(EZRA),44B113,98B(ARTAXERXES)5 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the return of Ezra (Ezra 7-8), male persons from the Old Testament (with NAME) (not in biblical context), king, non-aggressive activities of person from classical history |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 71T3x1
| Iconclass | 71T3 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Tobit's blindness (Tobit 2 - 3:6) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71T56x71T57x3
| Iconclass | 71T56,71T57 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Tobias captures the fish and pulls it on the land, the angel Raphael tells Tobias to cut the fish to pieces |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71U4274x1
| Iconclass | 71U4274 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Judith and her maidservant put Holofernes' head in a sack |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71V134x1
| Iconclass | 71V134 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | the sailors reluctantly throw the prophet Jonah into the sea |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 71V44x1
| Iconclass | 71V44 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | when Jonah again murmurs and wishes to die, God rebukes him |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 71W5311x1
| Iconclass | 71W5311 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Job scolded by his wife |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73A6x1
| Iconclass | 73A6 |
| Description | Visitation (possibly Joseph and/or Zacharias present) (Luke 1:39-56) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73B2x73B14x1
| Iconclass | 73B2,73B14 |
| Artist | Leyden (attrib.), Lucas van |
| Description | adoration of the Christ-child ~ Christ's birth, annunciation of Christ's birth to the shepherds at night; a host of singing angels in the air |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73B4x8
| Iconclass | 73B4 |
| Description | presentation of the Christ-child in the temple, usually Simeon (and Anna) present (Luke 2:22-39) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73B62x1
| Iconclass | 73B62 |
| Description | an angel appearing to Joseph in a dream summons him to flee into Egypt |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73B931x3
| Iconclass | 73B931 |
| Description | Christ found by his parents |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73C121x2
| Iconclass | 73C121 |
| Artist | Leyden (attrib.), Lucas van |
| Description | baptism of Christ in the river Jordan: John the Baptist pouring out water on Christ's head: the Holy Ghost descends |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C221x73C222x73C223x1
| Iconclass | 73C221,73C222,73C223 |
| Artist | Leyden (attrib.), Lucas van |
| Description | 'command these stones to become loaves of bread' ~ temptation of Christ in the wilderness, 'throw yourself down' (from the temple) ~ temptation of Christ in the wilderness, 'all these will I give you' (= the glory of the world) ~ temptation of Christ in the wilderness |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73C32x73C73x1
| Iconclass | 73C32,73C73 |
| Description | story of Christ walking on the water, 'Navicella' (Matthew 14:22-33; Mark 6:45-52; John 6:15-21), Christ preaching or teaching (in general) |
| Pages |    |
Illustration Biblia Sacra ID 73C412x1
| Iconclass | 73C412 |
| Description | healing of a man born blind: Christ touches his eyes with an 'ointment' of dust and spittle (John 9) |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 73C4213x73C4211x73C4214x1
| Iconclass | 73C4213,73C4211,73C4214 |
| Description | Christ says to a paralytic man: 'Rise, take up your pallet (bed)', an angel stirs up the water of the pool of Bethesda, the paralytic man is cured and walks away |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C4221x1
| Iconclass | 73C4221 |
| Description | a paralytic is let down through the roof of the house where Christ is preaching |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C431x5
| Iconclass | 73C431 |
| Description | a Canaanite woman kneels before Christ, asking him to heal her daughter; the metaphor of the dogs and bread (Matthew 15:21-28; Mark 7:24-30) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C432x1
| Iconclass | 73C432 |
| Description | healing of a possessed man who was also dumb (Matthew 9:32-34; Luke 11:14-16) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C451x4
| Iconclass | 73C451 |
| Description | healing of one leper, who kneels before Christ (Matthew 8:1-4; Mark 1:40-45; Luke 5:12-16) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C511x1
| Iconclass | 73C511 |
| Description | Christ touches the bier of the son of the widow of Nain: the young man sits up |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C524x1
| Iconclass | 73C524 |
| Description | Lazarus' shroud is removed |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C53x1
| Iconclass | 73C53 |
| Description | raising of the daughter of Jairus, who is lying in bed (Matthew 9:18-19, 9:23-26; Mark 5:21-24, 5:35-43; Luke 8:40-42, 8:49-56) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C6113x1
| Iconclass | 73C6113 |
| Description | Christ orders (six) jars to be filled with water ~ marriage-feast at Cana |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C6121x1
| Iconclass | 73C6121 |
| Description | Christ blessing the bread and fish brought by a boy |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 73C713x8
| Iconclass | 73C713 |
| Description | the Transfiguration: Moses and Elijah appear on either side of Christ on Mount Tabor (Matthew 17:1-13; Mark 9:2-13; Luke 9:28-36) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C721x1
| Iconclass | 73C721 |
| Description | Christ explaining his doctrine to the apostles and disciples |
| Pages |       |
Illustration Biblia Sacra ID 73C72212x1
| Iconclass | 73C72212 |
| Description | Christ and the woman of Samaria: sitting at Jacob's well he asks her for a drink from her jug |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C7222x73C72221x2
| Iconclass | 73C7222,73C72221 |
| Description | Pharisees bring a woman accused of adultery before Christ (John 8:2-11), Christ points to or writes on the ground |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C7243x1
| Iconclass | 73C7243 |
| Description | attempts to stone Christ (John 8:59, 10:31-33) |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73C7247x12
| Iconclass | 73C7247 |
| Description | Pharisees and Sadducees opposing Christ |
| Pages |         |
Illustration Biblia Sacra ID 73C7251x1
| Iconclass | 73C7251 |
| Description | two disciples of John the Baptist are sent to Christ (Matthew 11:2-6; Luke 7:18-23) |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73C72621x6
| Iconclass | 73C72621 |
| Description | a woman washes Christ's feet with her tears, and wipes them with her hair |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C73x1
| Iconclass | 73C73 |
| Description | Christ preaching or teaching (in general) |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 73C811x1
| Iconclass | 73C811 |
| Description | the sower ~ parable of Christ (Matthew 13:3-9; Mark 4:3-9; Luke 8:5-8) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C815x1
| Iconclass | 73C815 |
| Description | the labourers in the vineyard ~ parable of Christ (Matthew 20:1-16) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73C832x73C8321x73C8322x1
| Iconclass | 73C832,73C8321,73C8322 |
| Description | the unmerciful servant: the king forgives him his debts ~ parable of Christ (Matthew 18:23-35), the unmerciful servant attacks his fellow-servant who owes him money, and casts him into prison ~ parable of the unmerciful servant, the king reproaches his servant for his mercilessness and delivers him to the tormentors ~ parable of the unmerciful servant |
| Pages |   |
Illustration Biblia Sacra ID 73C852x73C85211x73C8524x1
| Iconclass | 73C852,73C85211,73C8524 |
| Description | the rich man (Dives) is feasting, while poor Lazarus is starving at the gate (dogs licking Lazarus' sores) (Luke 16:19-31), Lazarus' soul in Abraham's bosom, in hell Dives sees Lazarus in paradise; usually Dives pointing at his tongue |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73D12x1
| Iconclass | 73D12 |
| Description | Caiaphas and the priests conspiring against Christ (Matthew 26:3-5; Mark 14:1-2; Luke 22:2; John 11:47-53) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73D141x1
| Iconclass | 73D141 |
| Description | sending for the ass ~ Christ's entry into Jerusalem |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73D14x1
| Iconclass | 73D14 |
| Description | entry into Jerusalem: people spreading their clothes before Christ on the ass, and waving palm branches (Matthew 21:1-11, 21:14-16; Mark 11:1-11; Luke 19:28-40; John 12:12-19) |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73D15x1
| Iconclass | 73D15 |
| Description | purification of the temple ('first' and 'second'): Christ driving the money-changers from the temple with a whip (Matthew 21:12-13; Mark 11:15-17; Luke 19:45-46; John 12:12-19) |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73D161x1
| Iconclass | 73D161 |
| Description | signs in nature and in the sky prophesying the destruction of Jerusalem (Luke 21:25) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73D23x1
| Iconclass | 73D23 |
| Description | Christ washes the feet of the apostles (John 13:1-20) |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73D24x73D244x3
| Iconclass | 73D24,73D244 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Last Supper (in general) (Matthew 26:21-35; Mark 14:18-31; Luke 22:3, 22:15-23; John 13:21-38), institution of the Eucharist, i.e. Christ showing or blessing bread (host) and/or wine (Matthew 26:26-27; Mark 14:22-23; Luke 22:19-20; John 13:26; 1 Corinthians 11:23-25) |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73D641x12
| Iconclass | 73D641 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | crucified Christ with Mary and John on either side of the cross; Holy Rood |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73E12x14
| Iconclass | 73E12 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Christ, usually holding a banner, arises from the grave; often combined with sleeping and/or frightened soldiers |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73E12x2
| Iconclass | 73E12 |
| Artist | Leyden (attrib.), Lucas van |
| Description | Christ, usually holding a banner, arises from the grave; often combined with sleeping and/or frightened soldiers |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73E23x3
| Iconclass | 73E23 |
| Description | angel(s) addressing the holy women ~ Resurrection of Christ |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73E25x1
| Iconclass | 73E25 |
| Description | John, Peter and Mary Magdalene approaching the open tomb of Christ |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73E31x3
| Iconclass | 73E31 |
| Description | Mary Magdalene kneeling before Christ, who is usually represented as a gardener with a hoe and/or a spade; 'Noli me tangere' |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73E35x73E36x1
| Iconclass | 73E35,73E36 |
| Description | Christ appears to the apostles (gathered behind locked doors), the incredulity of Thomas |
| Pages |    |
Illustration Biblia Sacra ID 73E37x73E373x1
| Iconclass | 73E37,73E373 |
| Description | appearance of Christ at the Lake of Gennesaret (Sea of Galilee, Sea of Tiberias): miraculous draught of fishes (after the Resurrection), Peter throws himself into the sea and swims or wades towards Christ |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73G11x2
| Iconclass | 73G11 |
| Description | John (writing) on the island of Patmos, possibly the eagle beside him |
| Pages | |
Illustration Biblia Sacra ID 73G12x6
| Iconclass | 73G12 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | Christ between seven golden candlesticks appears to John, who falls to the ground; a sword comes out of Christ's mouth and he holds seven stars in his hands |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73G312x73G313x2
| Iconclass | 73G312,73G313 |
| Artist | Swart, Jan |
| Description | opening of the fifth seal: white robes are given to (the souls of) the martyrs under the altar: opening of the sixth seal: a great earthquake, the sun turns black, the the moon red as blood, and the stars fall on earth; mankind hiding in caves |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73G411x2
| Iconclass | 73G411 |
| Description | a pregnant woman, clothed with the sun and standing on the moon, appears; she is threatened by a red dragon with a long tail and seven heads |
| Pages |  |
Illustration Biblia Sacra ID 73G491x73G4933x1
| Iconclass | 73G491,73G4933 |
| Description | the scarlet woman, the whore of Babylon; she is usually sitting on a scarlet beast with seven heads and ten horns, a mighty angel casting a great (mill)stone into the sea |
| Pages |  |
References
Literature references
Augustijn, C. 1975-6 "De Vorstermanbijbel van 1528", in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 56 (1975-6), pp. 78-94.
Beets, N. 1915 De houtsneden in Vorsterman's Bijbel van 1528. [Met een inleiding en een kritische lijst door mr. N. Beets] (Amsterdam).
Bijl, Simon Willem 1978 46-47 Erasmus in het Nederlands tot 1617. Nieuwkoop.
Bruin, C.C. de 1993 111-120 De Statenbijbel en zijn voorgangers: Nederlandse bijbelvertalingen vanaf de Reformatie tot 1637. 2nd ed. Haarlem/Brussel.
Cat. Bijbeltent. 1937 no. 26 Catalogus Bijbeltentoonstelling Statenvertaling 1637-1937. Haarlem.
Cat. Bijbeltent. 1914 no. 437 Catalogus der Bijbeltentoonstelling ter gelegenheid der herdenking van het honderdjarig bestaan van het Nederlandsch Bijbelgenootschap in het Stedelijk Museum te Amsterdam. Amsterdam.
Cat. Bijbeltent. 1965 no. 18 Catalogus Bijbeltentoonstelling 1965. De Bijbel - Het Boek. Bijbeltentoonstelling georganiseerd door het Nederlandsch Bijbelgenootschap ter gelegenheid van de Nationale Boekenmarkt in het RAI-gebouw te Amsterdam van 13 tot 21 mei 1965.
Catalogus LeLong 1744 no. 46 Bibliotheca selectissima, sive catalogus librorum [veilingcatalogus van de bibliotheek van Isaac le Long]. Amsterdam.
Catalogus Muller 1857 no. 8 Catalogus eener uiterst zeldzame verzameling van Hollandsche Bijbels, psalmen [...] verzameld door, en verkrijgbaar bij Frederik Muller. Amsterdam.
Catalogus Muller 1865 1865 no. 203 Catalogue de livres de theologie. En vente [...] chez Frederik Muller. Amsterdam.
Catalogus Muller 1869 1869 no. 14, 15 Catalogue de livres anciens [...] Vente [...] par le Libraire Frederik Muller. Amsterdam.
Catalogus Muller 1887 1887 no. 98, 99 Thologie [...] Catalogue de livres [...] en magasin chez Frederik Muller. Amsterdam.
Dermul, A.M. 1948 "Vorsterman's Nieuw Testament van Juli 1528", in: De Gulden Passer 26 (1948), pp. 253-61.
Doedes, J. I. 1898 no. 149 Collection of rariora [...] from the library of the late Dr. J. I. Doedes. Utrecht.
Hollander, A.A. den 1997 no. 32; description of the titlepage contains errors De Nederlandse Bijbelvertalingen/Dutch Translations of the Bible 1522-1545. Nieuwkoop.
Kronenberg, M.E. 1949-51 "Samenwerking van Willem Vorsterman en Jan Seversz. Te Antwerpen (1528). Aanvulling":, in: Het Boek N.R. 30, 72, 73.
Kronenberg, M.E. 1944-46 "Samenwerking van Willem Vorsterman en Jan Seversz. te Antwerpen (1528)", in: Het Boek 28, pp. 295-99.
Long, Isaac le 1764 pp. 576-579, 582, 602 Boek-zaal der Nederduitsche bybels, geopent, in een Historische verhandelinge van de overzettinge der Heilige Schriftuure in de Nederduitsche taale. 2nd ed. Hoorn: T. Tjallingius.
Polain, Eugne 1891 no. 56 Essai bibliographique sur les ditions imprimes Anvers par Guillaume Vorsterman. Lige.
Poortman, Wilco C. 1983-6 V. 1, 91-94 Bijbel en prent. 2 vols. 's-Gravenhage.
Reformatorica 1996 no. 53b Reformatorica. Teksten uit de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme, onder. Red. van C. Augustijn, F.G.M. Broeyer, P. Visser en E.G.E. van der Wall. Zoetermeer.
Rosier, Bart Alexander 1992 V. 1, 8-10; V. 2, 149-155 De Nederlandse bijbelillustratie in de zestiende eeuw: de illustraties in de bijbels gedrukt in de Nederlanden en in de Nederlandstalige bijbels gedrukt in het buitenland van 1522 tot 1599. 2 vol. Amsterdam.
Smith (C.D.) and Ingram (E.M.) 1991 137 [DU 1528] Maps in Bibles 1500-1600. An Illustrated Catalogue. Geneva.
Bibliographic references
DM 3282 Darlow, Thomas Herbert and H.F. Moule. Historical catalogue of the printed editions of Holy Scripture in the Library of the British and foreign Bible society. 2 vol. in 4 pts. London, 1903-11. (Reprint New York, 1963)
Machiels(Gent) B 432 Machiels, J. Catalogus van de boeken gedrukt voor 1600 aanwezig op de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Gent. Gent, 1979.
NK 329 Nijhoff, Wouter and M.E. Kronenberg. Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. 3 vol. 's-Gravenhage, 1923-71.
STCD 23 Johnson, Alfred Forbes and Victor Scholderer. Short-title catalogue of books printed in the Netherlands and Belgium and of Dutch and Flemish books printed in other countries from 1470 to 1600 now in the British Museum. London, 1965.
Catalogus Leuven no. 123 Gistelick, Frans and Maurits Sabbe. Early sixteenth century printed books, 1501-1540, in the library of the Leuven Faculty of Theology. Leuven, 1994.
BCNI no. 1036 Dijk, A. van. Bibliotheca Catholica Neerlandica impressa 1500-1727. 's-Gravenhage, 1954.
Copies
| Details |
|
Transcription
Extract uuten Registere vanden Vonnissen, der
wethouderen der stadt van Antwerpen.
Alsoe Willem Vorsterman printer, poirtere ende ingesetene der stadt van Ant-
werpen, den Eerweerdigen zeere wisen ende voorsienighen heeren Borgher-
meesteren ende Scepenen der voorseyder stadt, geremonstreert ende verthoont
heeft, dat hoe wel hi met grooten arbeyde, coste ende ernstiger diligentie heeft
doen drucken, den Bible, inhoudende Doude ende Dnieuwe testament, in ne-
derlantscher duytscher talen, ende tselve alsoe tzijnen grooten swaren coste ende
laste, uutghestelt ende overgheset is geweest, by gheleerde ende getrouwe over-
setters ende interpretatuers inder Hebreuscher, Griecscher, ende Latijnscher talen, geleert ende ex-
pert zijnde, ende de selve translatien met diversche ongecorrumpeerde Biblen, niet suspect we
sende van eenigen merckelijcken erruere, ghetrouwelijc doen collationeren, oversien, ende
corrigeren. Desen nochtans niet tegenstaende vanteren ende vermeten hen eenighe printers
inder voorseyder stadt den voorseiden Willeme, den selven Bible nae te willen drucken, tzijn
der verderffelijcker ende onverdrachgelijcker schaden ende verliese, Alsoe ooc de voorseyde Wil-
lem voor ons geexhibeert heeft sekere brieven ende mandementen van octroyen ende accordatien by
der, K,M, ende sinen Rade den voorseyden Willeme Vorsterman verleent, vander date des
sevensten daghes van Julio, Int Jaer ons Heeren duyst vijfhondert ende veerthiene, Gun-
nende, oirlof ende consent gevende, uut singulierder gratien, den voorseyden Willeme, dat hi
vanden daghe voorschreven soude moghen uutgheven, printen, oft doen printen, ende ver-
coopen inder voorseyder stadt van Antwerpen, oft elders binnen den lande ende heerlijcheden
van herwaerts overe, alle alsulcke boecken, acten, volumen, ende nieuwe wercken, niet te vo
ren geprint geweest hebbende, in alsulcker talen als hem dat goet duncken soude, Ende ten eyn
de dat de selve Willem vorsterman niet en soude verliesen zijn moeyte, ende arbeyt, midtsga-
ders de costen ende lasten de hi behoeven soude ende supporteren, omme de voorseyde nieuwe
printinghe te doene, met desser aencleven mach, verbiedende allen anderen printeren, dat si
binnen drie jaren daer nae, die gelijcke substantien alleene, noch met eeniger additien, inden
voorseyden landen, niet en printen, noch en doen oft laten printen, gelijc tselve breeder blijct
biden tenuere ende inhoude des voorseyden mandements, ende noch eenen anderen mandemen-
te, inder selver materien, vander date des derthiensten daghes van Septembri vijfthien
hondert jaer ende veerthiene, oock den voorseyden wethouderen byden voorseyden Willeme
overgegeven ende gethoont, Oversien ooc tconsent byden Eerweerdigen ende hoochgeleerden
heere ende doctuer inder godtheyt, heeren ende meesteren Niclaes Coppijn deken van sinte Pee
ters kercke tot Loven, ende Cancellier des universiteyts aldaer, daer toe gedragen, midsgaders
den consente van Heeren Claese van Lijre Riddere heere tot Berchem etcetera. Schoutet Thant-
werpen, voorseyt, ende Merckgrave slandts van Rijen daer toegedragen, ende op al rijpelic ghe-
let, Soo is byden voorseyden Heeren Borghemeesteren ende Scepenen voorseyt, den voorsey
den Willeme Vorsterman geghunt ende geaccordeert, dathi de voorseyde Biblen sal mogen
venten ende vercoopen, ende voorts allen ende yegelijcken druckeren ende printeren poirteren oft in-
gesetenen inder voorseyder stadt van Antwerpen woonende oft residerende, verboden eenige
duytsche Biblen, in nederlantscher talen gestelt zijnde, van desen daghe in drie jaren naest-
comende ende eenpaerlijc daer nae vervolghende gheduerende, niet te mogen printen noch
drucken, in eeniger manieren, noch elders na dexemplar des voorseyde Willems gedruct ende
gheprint zijnde, geduerende den tijt van drie jaren inder voorseyder stadt niet te mogen ver-
coopen, Op de pene ende correctie van drie hondert Carolus gul
denen te verbuerene biden ghenen die desen contrarieerde, soe
dicmale als tselve bevonden sal worden, Te bekeerene in drien
deen derdendeel daer af, den Heere, dandere deel, der stadt, ende
het derdendeel, den ghenen diet aenbrengen cundighen, ende te
kennen gheven sal. Aldus ghedaen des Vridaechs, neghen
dagen in Novembri .xvc. jaer ende .xxviij.
Die Correctuers deser translatien wenschen, allen den ghenen
die desen onsen arbeyt sien ende lesen sullen, warachtige ken-
nisse des vaders, door Jesum Christum den sone, ende
die gratie des heylighen gheests, ende die hey-
lighe schrift, alsoo te lesen, datmen daer
door verbetert mach worden, en-
de alle sonden te laten.
AEngesien dat onse Heere Jesus Christus, inden Evangelie, ende zijn heylighe
apostolen bysonder .S. Peeter .S. Paulus ende .S. Johannes ende die Propheten
des Ouden testaments, allen menschen vermanen ende waerschouwen, voor
die periculen der laetster tijden, inden welcken gripende wolven, valsche men-
schen sullen opstaen, die onder een decsel der heylicheyt, die evangelische vri-
heyt, tot een decsel der sonden nemende, henselven ende andere menschen verley-
den sullen, die heylighe schrift misbruykende, om dit misbruyk te schouwe-
ne, soo hebben wi den text der heyligher schrift, die boecken des Ouden ende Nieuwen testa-
ments, ghecorrigeert, ende laten drucken, naden Latijnschen text, soo die heylige kercke (die een
pilaer ende vasticheyt der waerheyt is) dien daghelijcs inden tempel inden ghetijden ende misse
ende goddelijcken dienst van outs aen gelesen heeeft ende noch lesende is, in onser nederlantsche
duytscher talen, nochtans naerder leeringhe van .S. Jeronimus inden boeck van die alder
beste maniere van over te setten, den sin somtijts meer volgende dan die woorden, besonder
linghe in die sententien daermen tgheloove oft die determinatien der heyligher kercken nyet
in en corrumpeert, Ende dit en hebben wi niet ghedaen om dat wi den menschen oorsake souden
gheven, dat si nyet totter predicatien comen en souden, daermen die heilighe schrift den men
schen leert ende uutleyt, noch oock dat si die leeraers der heyligher kercken ende predicanten, be-
rispen souden, maer als si saghen, den diepen put der heyliger schrift, die noch noyt uutgeput
noch uutgedroncken en is geweest, haer dorstige siele, daer uute laven souden, ende te naerstiger dat
woordt Godts uut den mont der predicanten hooren, om in die diepe sententien, die si bi henselven
niet verstaen en connen, onderwesen te worden, Ooc daermen te zeer in die lettere vleeshelijc
te verstaen, soude mueghen dwalen, hebben wijt voorcomen, te weten den boec der loeflijcker
sanghen, genaemt Cantica canticorum, dwelcke propheteert vander toecoemst ons Heeren Je
su Christi, ende van zijn bruyt die heylighe kercke, die hi door zijn bloet ghetrout heeft, hebben
wi inden rooden letteren ghestelt, wie daer sprekende is, want het doet vele totten, verstan-
de der heyliger schriften, te weten wie dat die woorden spreect, ende in wiens persoone, dat si
ghesproken worden, In dese boecken sullen hen dan die menschen met eeren muegen becom-
meren, inden tijden als si hen met achterclap, onnutte redenen, droncken drincken, tuyschen
ende spelen onledich maken, haeren tijt naerstelijc bestedende, den welcken Godt hen verleent
heeft, wantmen voor den tijt diemen onnuttelijc overbrengt, Gode groote redene sal moeten
gheven, Ende salich is die mensche, wiens wille, in die wet Goodts is, ende hem daer in oeffent,
dach ende nacht, want hi sal zijn vruchte hebben, in heylicheden, ende dat eynde deewich leven.
Ende desen arbeyt, en hebben wi niet aengenomen, alleen voor die lesers ende hoordes des woorts
Goodts, maer voor die ghene, diet bewaren ende volbrengen, die welcke alleen salich sullen
worden, want die Heere seyt matthei int sevenste capittel, dat die ghene, die zijns vaders wil
doet, dien inden hemel is, sal int rijc der hemelen comen, ende niet die seyt Heere Heere, Ende den
jonghelinghe die vraechde, hoe hi ten eewighen leven soude comen, seyde hy, wildy inghaen
ten eewigen leven, hout die gheboden, Ende .S. Johannes seyt in zijn eerste Epistole, aenden
tweeden capitelle, Die seyt dat hi Godt kent, ende en houdt zijn geboden niet, is luegenachtich
ende in hem en is die waerheyt niet, Ende .S. Jacob, Weest doenders des woorts ende niet alleen
aenhoorders, Ende dier plaetsen zijn so vele inder heyliger schrift, so wel int Oude testament
als int nieuwe, dat si sonder getal zijn. Maer wantet (als die doctoren segghen) zeer behulpe
lijck is, allen den ghenen diet van noode is die heylighe schrift te verstaen, te connen dye ta-
len, door die welcke die goddelijcke woorden, door dingeven des heylighen gheests beschre
ven zijn, om die kennisse der goddelijcker wet ende daer inne Christum, die die waerachtige wijs-
heyt is des eewighen vaders, met eenen ghoedertierenen moede te soecken, Om datmen we-
ten soude, wat die hebreusche waerheyt inheeft, zijn wi ooc niet sonder redene gemoveert ge-
weest, die veranderinghe opten cant van desen boec te stellene, dwelck wi voor deerste wil-
len gheseyt zijn ende te verstaen doen, dit niet ghedaen te zijn, tot straffinghe, berispinghe, oft
achterdeel der ouder usantien ende translatie die die heylighe kercke (die welcke niet dwalen
en mach want die Heere daer mede is tot den vergaen der werelt, als hi seyt Matthei int laet
ste Capittel, ende die gheest des Heeren leert haer alle waerheyt) soo menich jaer ghelesen ende
ontfanghen heeft ende noch leest ende houdt, maer tot vorderinghe ende verclaringe der selver, so
en salmen nu dit voor gheen berispinge achten, maer een offer inden schat des tempels, daer
dander ghout ende silver, dandere costelijcke steenen offeren, daer offeren wy gheyten vellen
om den reghen ende vochticheyt van quaden verleydingen ende leeringen uute te sluyten, die die sanc
tuarie ende heylichdom corrumperen mochten, Ende dat doen wi om die selve redene, daerom dat
wi oock somtijts den sin vander Latijnscher translatie meer onderhouden, dan die woorden,
Want elcke tale heeft haer proprieteyten ende eyghentheden yet uut te spreken, die welcke men in
ander talen, soo wel niet uutgespreken en mach, dwelcke zeer ghesciet, in die hebreeusche tale,
in die welcke bi na alle die boecken des ouden testaments ghescreven zijn, in die welcke ooc die
Heere Jesus onse salichmaker gepredict ende geleert heeft, in die welcke ooc eerst dat Evange-
lie van S. Mattheus ende die Epistel van S. Pauwels totten Hebreen beschreven waren
als S. Jeronimus betuyghet ende noch meer ander doctoren, in die welcke letteren wonderlike
verholentheden verborgen ende te putten zijn, ende een sillabe oft lettere oft stipken niet vergaen
en sal, Ende wantet somwilen gebuert door die ongeleertheyt ende onnaersticheit der schrivers
ende druckers, die meer nae deynde arbeyden, dan volmaecte boecken te hebben, oft schoone, dan
correcte boecken, Hierom seggen die heylige leeraers, isser yet gedwaelt inden schriven des ou-
den testaments, datmen ghaen sal aen die hebreeusche boecken, ende inden nieuwen testamente, aen
die griecsche, Ende wi bevinden oock dat dat een exemplaer, aldus heeft ende dander also, ende dat
ooc die doctoren, na dat noch dese translatie inder heyligher kercken ontfangen is gheweest,
somtijts anders ende anders lesen, ende ooc de sanc der heiliger kercken, somtijts thebreeus oft an
dere translatien na volcht, Hierom op dat eenyegelijc, die in die heylighe schrift naerstich
is, ende die begeert te weten, wat die hebreeusce text in heeft, ende ooc na dat ons bevolen was, tot
profite der ghemeynder christenen menschen, om die dwalinghe uuter herten te keeren (die
welcke nu Godt betert zeer heeft gheregneert) te corrigeren, om te doen drucken, soo salmen
den Hebreeuschen text int duysche ghestelt, in een maniere van alteratien, opten cant vin-
den, oftmen daer claerder verstant uut mocht hebben, ende niet om eenighe nieuwe opinien te
genereren, Ende dese voorgenoemde alteratie en hebben wi niet gheset, na een yeghelijcs ver-
metentheyt, gelijc deen seyt, dit lesen die hebreen aldus, dander seyt contrarie, Maer si is ge
stelt uut den boecken die door tbevel ende costen des alder waerdichsten vaders ende heere in
Christo broeder Franciscus Ximenes van Cisneros, in sinen leven Cardinael, priester der hey-
liger Roomscher kercken, des titels van S. Balbine, Aertsbisschop van Toleten, ende overste
bisschop van Hispanien, ende der rijcken van Castilien overste Cancellier gedruct zijn, te Com-
pluten, door die naersticheyt des vernuftighen Arnalts Guillems van Brocarien der druc-
kers conste meester, int Jaer ons Heeren .M.D.xvij. den .x. daghe Julij, uut alsulcken exem-
plaren, als saligher ghedachtenisse, die alderheylichste vader in Christo Leo, die thienste van
dien naem, Paus van Roomen, ende overste Bisschop der heyligher kercken, naerstich om dye
heylighe schrift puer den menschen te doen leeren, uut die Apostolische liberarie des stoels
van Roomen oversandt den voorghenoemden .E. vadere ende heere den Cardinael ende aertbisschop
wiens wapenen beneden onder den titel des boecs staen, die in verscheyden talen gedruct wa
ren, somige int hebreeus met S. Jeronimus interpretatie, die vijf boecken Moysi int hebreeus
caldeus, griecs, ende Latijn, dat welcke werc meerder is dan onse lof dat gespreken can, die ander
boecken in drie talen, die somige in tweederhande talen, als dat nieuwe tastament, ende sommige
boecken des ouden testaments, soo eenyegelijc dat sien ende weten mach tot wiens handen ende oogen die
voorgenoemde boecken gecomen zijn, Dit segghen wi nootsakelijc om datmen weten soude, wat
exemplaren, wi in onsen arbeyt voor handen gehadt hebben, dat wi niet uut eenige presump-
tie oft vermetentheyt yet en hebben willen bestaen, maer dat eenyegelijc mercken mach, hoe
Godt zijn schaepkens voedende is, in die weyde der heyliger schrift, om die te spisen inden ee-
wighen leven. Soo hebben wi nu dan om der voorschreven saken wille, den duytschen text na [marge: Die maniere hoe men dit boec lesen sal.]
den Latijnschen sin, int middel doen drucken, ende daer bi die voorseyde alteratie hebreeusche
veranderinge, uuten voorseyden geapprobeerden boecken, laten setten, inden text des boecs al
dus ( met een sterre gheteekent, daer die hebreeusche veranderinghe beghint, Ende so ver
re als si duert, met een parentesi, oft maenken (soomen seyt) besloten aldus ) dat welcke al-
dus geteekende, suldy opten cant daer teghen over, naerder hebreuscher letteren waerheyt
claerlijc vinden, om den sin des Latijnschen texts te beter te verstaen. Ende om datmen daer in
niet dwalen en soude, soo setten wi dese maniere, Neemt die sterren van voren aen tselve Ca
pittel, daer ghi in leest, ende the. opten cant bi een tellet, dat ghi dat selve muecht raken, daer
die sterre op teekent, dwelcke niet dicke van noode en is, want dat coemt ghemeynlijc recht
teghen zijn sterre op die canten, ende waer wat bi ghedaen is vanden voorseyden, meer dan int
hebreeus staet, dat hebben wi inden text, doen teekenen al dus Gen. vi.c. ( Ende was vore
bewarende in toecomende tijden ) ende in meer plaetsen, des gelijcs, Ende opten cant, Ten is niet int
he. Ende waer the. meer heeft, dan die gemeyne text, daer hebben wijt aldus inden text geteekent ()
die sterre aent maenken, tot een teeken, dat tselve, dat opten cant staet, int he. is, ende niet inden ge-
meynen text, Dit salmen onderhouden, alle die bibel dore. Item dat opten cant van somige boecken,
[marge: Vanden boecken die inden hebre.[euwse] canon niet en zijn.] als Thobias Judith, ende somige andere staet, Dit boec en is niet inden canon ende regule der hey
liger schriften, niet dat wi die verworpen oft verachten, maer onse meyninge is datse die Joden
(als S. Jeronimus seyt) daer in niet en tellen, want wi ghelooven metter heyligher kercken
dat nyemant vanden ghenen, die die boecken des ouden oft nieuwen testaments gheschre-
ven hebben, yet daer inne ghedwaelt hebben, want haer meester is gheweest, die heylighe
gheest, als Sinte Peeter seyt, in zijn tweede Epistele, Dat dye heylighe menschen Goodts
ingheblasen vanden heylighen gheest, ghesproken hebben, ende si zijn instrumenten ende schri-
vers geweest, Ende dus ontfangen wi, alle die boecken der bibelen, als van Godt ons gegeven
voor zijn schaepkens daer in te weyden, Niemant dan en meene, dat daer bi gestelt te sine, om
haer auctoriteyten te verminderen, maer meer om the thoonen, dat die Joden (dye tgheloove
altoos hebben begeert niet te doene, na dat si onsen Heere gedoot hebben) ons vele boec-
ken tot onser instructie behoorende, ende vander toecoemst Messie ons salichmakers spreken-
veracht ende onttrocken hebben.
[marge: Vanden naem Gods HEERE] Men sal ooc weten (want dies niet en mercten, mochten verwonderen) dat men den naem
Goodts, den welcken, die Joden tetragammaton heeten, met grooten letteren hebben laten
drucken, te weten alsoo, HEERE, Ende den anderen, den welcken si Adonai heeten, half met
grooten letteren, te weten, alsoo HEEre, ende in die Propheten, Heerschapper, voor Adonai,
want daer coemt dicwils Dominator domine, Heerschappende HEERE, want ooc (als die
doctoren segghen) onder die namen Gods, worden dese twee namen alleen toegeeyghent den
warachtighen Gode, inder heyligher schriftueren, Maer die ander namen, worden ooc den
Enghelen ende den heylighen toegeeyghent, gelijc David seyt, Ick hebbe geseyt, ghi zijt goden
ende in meer andere plaetsen in die schrift, Ende hier uut machmen claerlijc teghen die Joden be-
sluyten, dat onse Heere Jesus Christus, God ende mensch is, uut der Propheten schriften, die hem
dien naem gheven, als Jeremias, int drientwintichste Capittel, Ende dat is dye naem den
welcken si hem gheven sullen, Onse rechtvaerdighe HEERE, Dwelc in veel andere plaet
[marge: Van die menigerhande duytsche tale.] sen der heyligher schrift openbaerlijc blijct. Ende om dat die duytsche tale, soo menigerley is
als Brabants, Vlaems, Gulics, Cleefs, Gelders, etcetera so salmen somtijts vinden, dat woort
wille, voor sal, ende met voor tot Moysen, etcetera dat wi nochtans niet gherne ghedaen en heb-
ben, ende somighe des gelijcke woorden, om dat in onse Brabantsche tale niet gemeyn en is,
ende wi hebbent dicwils uutghedaen, maer twas so vol int exemplaer, dwelcke ons bevolen
was te corrigeren, datment niet wel geheel ghewachten en conde.
[marge: Vant Nieuwe testament] Inden Nieuwen testamente hebben wi nagevolcht, die translatie, die toe gelaten was, noch
tans zijnder sommighe terminen in verandert, ende ooc die ordine der boecken in onse absentie,
dwelck nohctans niet ghedaen en is, om verminderinghe der auctoriteyt, maer uut versuy-
menissen, dwelc den correctueren, van den wisen luyden, niet te witen en is, als wi breeder noch
by exemplen seggen sullen. Ende want die text des Ouden testaments in die duytsche tale, meer
[marge: Vant duysch des Bibels] ghevolcht hadde die hebreeusche lettere, die ons bevolen was, naerder Latijnsche lettere te
corrigeren, so hebben uut versuymenisse die setters somtijts die correctie niet gestelt, maer the-
breus duytsch, als gen. int .iiij. Capittel, ende op andere plaetsen bevonden is, dat den correc
[marge: waermen die nae correctie vinden sal] tuers niet te witen en is, daerom sullen wi hier af, een recognitie stellen, diemen soecken sal,
na den boeck Cantica canticorum, des gelijcs is ooc ghebuert int Nieuwe testament, dwelcke
meest griecs duyts was. Ende sonderlinge salmen mercken, dat daer de termijn Ecclesia staet
[marge: Van dat woordeken Ecclesia.] die een verghaderinge oft ghemeynte beteekent, als inden souter, Odivi Ecclesiam malig-
nantium, die staet int Nieuwe testament, voor dye verghaderinghe der gheloovighen, Daer
om als ghi lesen sult, in .S. Pauwels Epistolen oft anders ywers, Der gemeynten die te Co
rinthen oft in Achaien etcetera is, dat is te verstaen, vanden gheloovighen van dier kercken van
Corinthen etcetera. Soo Matthei int .xviij. staet Ist dat hi daer na niet en hoort, segghet der ghe-
meynten, en hoort hi die gemeynte niet, so sal hi wesen geacht van u, als een heyden oft publi
caen, dat en is niet te verstaen, als yemant sondicht, datmen dien voor alle menschen be-
roepen sal, maer die stedehouders Christi die Overste der kercken, tot wien behoort, die son
den te straffen, ende totten rechten wech te brenghen, die gedwaelt hebben, ende die door dinge
ven des heyligen gheests hebben te determineren, die saken des heyligen christen gheloofs,
Want als eendrachtelijc alle croniken schriven, datmen totten nauwen saken der concilien ende
raden der heyligher kercken niet en riep, dan die vaderen, te weten, die Bisschoppen, ende lee-
raers, als die heylighe consilien te Nicenen ende constantinopolen, ende in ander plaetsen, uutge
ven, Dat is daer om geseyt, want die die heylighe kercke representeren, oft anders en soumen
die heylige kercke nimmermeer connen verghaderen. Ende dat die boeck der wercken der A-
postolen ghenaemt wort, Den tweeden boeck van .S. Lucas Evangelie, in sinen titel, dat en [marge: Van dat werck der Apostolen]
is niet dat wi dat lesen voort Evangelie, die principalic spreect vanden wercken ende leeringe ons
Heeren Jesu Christi, maer om dattet spreect, hoe die Heere Jesus Christus zijnder heyliger
kercken beghin, door sinen gheest opghebracht, van een cleeyn ghetal tot grooten, ende in wat
perfectien ende volmaectheyt, die eerste christenen, haer hooft Christum nagevolcht hebben, hoe
die sondige, als Ananias ende Saphyra, ende Simon magus, om haer hipocrisie ende geveynstheit
ghestraft zijn, hoe die vervolghers der heyliger kercken, Christum in zijn ledekens vervolch-
den, daer die sommige af bekeert zijn, als Saulus, int uutvercoren vat Paulum verandert
ende die sommighe gheplaecht, als Herodes Agrippa, die levende vanden gewormte verteert
wert, Hier sietmen, die Evangelische duechden, als tgheloove, hope, liefde, ghewillighe ar-
moede ende lijdtsaemheyt blincken, Daerom ist een blide bootschap. Want dat .S. Lucas van-
den Heere int Evangelie beschrijft, beschrijft hi vanden knapen ende discipulen, int boec der
wercken der Apostolen. Oock al en is die Epistel totten Hebreen biden anderen Episto-[marge: Van die Epistel totten Hebreen]
len .S. Pauwels niet ghestelt, daerom en sal niemant soo vermeten zijn int ordeelen, dat hi
meyne dat wi die voor .S. Pauwels Epistole niet en achten, want dat waer een quaet ordeel
maer wi segghen dat opentlijc ende achten die te meer waerdiger, hoe si opentliker spreect van
den oppersten bisschop Christo Jesu, die een eewich prister is, nader ordinantie van Melchi
sedech, Ende al en staet sinen naem daer niet vore, dat en brengt niet bi, want vore .S. Johannis
Epistolen, en staet ooc sinen naem niet, daer nochtans niemant aen en twifelt, hy en heeftse
beschreven, want waert dat si dien alleen toebehoorden, wiens naem datter in geroert staet
soo en souden si niemanden toebehooren. Dat ooc voor den boec der goddelijcker openba- [marge: Van dat boeck der openbaringhe.]
ringhen staet, die titel, Apocalipsis Johannis Theologi, moetmen weten, dat dyen naem
heeft biden griecken, om die diepte zijnder goddelijcker schriften, Die heylighe Apostel ende Evan
gelist .S. Johannes die sone van Sebedeus ende .S. Jacobs broeder, den welcken die eewige
wijsheyt des vaders uuter maten zeer lief hadde ende beminde, ende den welcken hi aenden cruy-
ce stervende, zijn lieve moeder die alder puerste ende suyverste maghet Mariam te bewaren [marge: Wat dat theologus is] ghaf
want Theologhus, is alsoo vele geseyt, als eene die van Godt spreect, Ende wie spreect meer
vander goddelijcheyt Christi Jesu, dan .S. Johannes, in zijn Evangelie, wiens Epistolen niet
dan van der goddelijcker liefde ende des naesten ende versmaetheyt des vlees, der werelt, ende
der sonden, en spreken, Want dat boeck Apocalipsis spreeckt vanden staten der heligher
kercken, vanden pesecutien vertroostenissen der ledekens Jesu, tot int eynde der werelt, Hierom
en is hi nyet te verachten oft te segghen, dat hy gheene waerdicheyt en heeft eens Apostels
gheests, maer met allen eeren te aenveerden ende te achten. Die verborghentheyden die daer in
staen, als wise niet verstaen en connen, sullen wi, Godts wijsheyt aenmercken, onse onvol-
maectheyt des verstants beknnende [!], ende bidden den Heere dat hi ons sinen gheest gheve, om
die seghelen op te breken. Op dat dan die ghene die die heylige schrift sullen lesen, niet dwa
len en souden in die lettere die doot slaet, maer dat si leven mueghen, door den gheest die le-
vende maect, Soo vermanen wi den menschen nader gratien, die ons Godt ghegeven heeft [marge: Dat oude testament niet te verachten]
dat si dat Oude testament, niet soo cleyne en achten, als die somighe doen, diet achten alleen
den Joetschen volcke ghegheven, ende nu voort uut te sine, ende dattet niet dan van voorleden ge
schiedenissen en schrive, meenende ghenoech aenden nieuwen testamente te hebben, ende dat-
men alleen gheestelijcke sinnen int Oude testament sal soecken, want deser opinie, is teghen
dat Nieuwe testament, dwelc vol is int alligeren der schriften des ouden testaments, Ten eer-
sten onse Heere Jesus Christus seyt, Johan. int vierde Capit. Doorsoect die schriftueren, want si
ghetuyghenisse van mi gheven, Ende dies gelijcs Luce .iiij. seyde die Heere, dat die schriftuere
Isaie in hem vervult was. Ende S. Pauwels ghebiet Timotheum naerstich te wesen int lesen der
heyligher schrift, Ende totten Romeynen int eerste Capittel, seyt hi, dattet Evangelium belovet is
van Gode inder schrift Ende na dinhout der schriftueren, is Christus van Davids bloet gecomen,
ghestorven, ende vander doot verresen .i.Corin.xv. Ende hier af is alle dat Nieuwe testament vol,
So en is nu die schriftuere des Ouden testaments, niet te verachten, want al datter beschreven
is, is tot onse leeringe ende onderwijs gheschreven, om dat wi door lijdtsaemheyt ende troost der
schrift, hope des levens souden hebben, Want wat int Nieuwe testament staet, is een volbren-
[marge: Wat dat nieuwe testament is.] ghinge der beloften, der figueren der prophetien, die int Oude testament bedect staen, Daer
om en sal hem niemant stooten, in die slechte redenen oft woorden oft geschiedenissen, die hem
dicwils voren comen sullen, ende en sal niet twifelen, hoe slecht dat si schinen te wesen, het en zijn
[marge: Wat die heylighe schrift is.] woorden, wercken, oordeelen der goddelijcker majesteyt, ende dieper moghender wijsheyt, want
dit is die schrift die verborghen wort voor den wisen menschen, in haer eyghen ooghen, ende wort
gheopenbaert den simpelen ende ootmoedighen, Dit is die bornput, daermen altoos uut drinc-
ken mach, ende nimmermeer uut putten en mach, Dit is des bruydeghoms wijnkelder, Dit is
dat diepe water, daer die Eliphant in verdrinct ende dat lammeken in swemt, Dit is die roode
zee, daer die ghehoorsame kinderen van Israel int leytschap Moysi, tot Christum comen, Ende
die hoovaerdige Egiptenaers met Pharao haeren leytsman, in verdroncken, Dit is die crib-
be daer die herders vonden Jesum in doexkens ghewonden, den welcken Herodes ende dier
Joden bisschoppen ende leeraers niet en vonden, Al schijnt die letter naect, die schat is al te coste
lijc, te weten, die eewighe waerheyt, wijsheyt, ende wech, die daer in verborghen is. Hierom is
[marge: Van dye wet des ouden Testaments] te weten dat, dat Oude testament gheheel somtijts, een boeck der wet ghenoemt wort, als
onse Heere inden Evangelie seyt, Om dat vervult soude worden, dat woort dat gheschreven
staet in haer wet, Si hebben mi ghehaet sonder sake, Johannis .xv. Nochtans staet dat
woort, inden souter gheschreven, ende dat daerom, want het leert watmen doen ende laten sal, ende
vertelt daer oock bi, historien ende gheschiedenissen, hoe dat alsulcke wetten ghehouden ende over
[marge: wat dat Nieuwe testament is] treden zijn, Gelijck dat Nieuwe testament ende dat Evangelie, een boec der gratien is, ende leert
hoe dat die wet vervult sal worden, Maer ghelijc int Nieuwe testament, neffens die leerin-
ghen der gratien, wetten ende gheboden zijn, om tvlees den gheeste onderdanich te maken, ende den
gheest te regeren naer die Evangelische gratie, aengesien, dat in dit tegenwoordich leven, dye
gheest gheen volcomen heerschappie, over dat lichaem en heeft, So zijn int Oude testament
biden wetten ende gheboden, beloften der gratien, daer die heylighe vaders ende Propheten
mede onder die wet staende, door dat gheloove ende betrouwen inden toecomende salichma-
ker Christum Jesum, behouden zijn, ghelijck wi, Ende ghelijck des Nieuwen testaments hooft
leeringe is, gratie ende vrede door verghevinge der sonden in Christo, Also is des Ouden testa-
ments leeringe, Die wet te leeren, die sonden te thoonen, duecht te eyschen, Ende daer en boven, onder
tijtlijcke geloften, worden beteekent, geestelijcke ende eewighe goeden, die ons door Christum comen
ende die glorie der duechdelijcken, Ende onder die tijtelijcke dreyghementen, worden ons be-
[marge: Wat genesis leert.] teekent, die pine der hellen, ende tverlies der glorien ende dat afscheyden van Godt almachtich
Die goddelijcke moghentheyt blijct in genesi, uut dat maken ende scheppen der creatueren,
Ende daer schrijft Moyses, hoe die sonde eerst ende die doot in die werelt ghecomen zijn, te weten,
door Adams val, ende des Duyvels boosheyt, Ende leert van waer, die hulpe weder comen sal,
te weten, door Christum, die van Marie der vrouwen zaet soude gheboren worden, die welc
ke des serpents hooft in stucken soude treden, die Ade ende Abrahe belovet was van God. So
bliken in genesi, die exempelen des gheloofs ende ongheloofs, ghehoorsaemheyts ende onghe-
hoorsaemheyts, ende wat vruchten dat si voortbrengen, want die soudie der sonden was die doot.
[marge: Wat Exodus leert.] So nam Godt in Exodo (na dat die natuerlijcke reden in den mensche geheel verdonckert
was) een sonderlinck volck aen dwelck hi versach, met die wet, ende sandt Moysen, om die we
relt weder te verlichten, ende door die wet, die sonde te openbaeren, ende besluytse met alderley
wetten, ende onderscheytse van alderhande volcken, hi laet hen eenen tabernakel maken, ende
stelt eenen goodtsdienst op, Hi set hen heeren ende regeerders, ende besorcht zijn volck alsoo, met
wetten ende hooftluyden, hoe si lijflijck voor die werelt, ende gheestelijck voor Godt, sullen ghe-
regeert worden
[marge: Wat Leviticus leeret.] In Levitico, wort sonderlinghe, dat priesterdom gheoordineert met sinen wetten cermoni
en ende rechten, daer na haer officie, ende wat si doen inden diensten, ende hoe si dat volck leeren
ende onderwisen sullen, Ende dat Godt haer erfdeel was.
In dat boeck Numeri, wordt tvolck in vele manieren ghetempteert, ende gheproeft, hoe- [marge: Wat Numerus leert]
hem die onderhoudinghe der wet schicken soude, Ende daerom is daer in beschreven van al-
soo vele onghehoorsaemheden, ende van die plaghen des volcs, ende vele wetten worden aldaer
verclaert ende vermeerdert.
Int boeck Deutronomium, na dat tvolck gheplaecht was, om haer ongehoorsamheyts [marge: Wat Deuteronomium leert.]
wille, ende uut vreesen met straffinghen, wat bekeert was, ende een weynich, gheloct was met
gratien der hulpen Gods, int besitten der twee conincrijcken van Seon des Conincs der Amo
reen, ende Og des Conincs van Basan, dat si uut dier weldaet beweecht souden worden, met lu
ste ende uut liefde, die wet Godts te houden, so verhaelt Moyses die geheele wet, met alle die
gheschiedenissen die hen gemoet waren, sonder tghene, dat den priesterlijcken staet aenghinc
Alsoo verclaert hi die wet Goods, met die liefde Goods, ende totten naesten, ende metten geloo-
ve tot God, want dat willen alle die geboden Gods. Aldus leert Moyses, niet alleen God vree
sen ende beminnen, maer hi leert ooc planten ende timmeren, die kinderen ende thuygesin regeren, oorlo-
gen, coopen ende vercoopen, borgen ende lossen, Gode geloften doen, ende die betalen, al wat uutwendich ende
inwendich te doen is, Ende dat dede Godt daerom, want hi alleen haer Godt wilde zijn, ende dat si zijn
eygen volck souden zijn, dat si in zijn gheboden ende zeden souden leven, daerom woude hise, also re
geren, dat si alle dinck doen souden na sinen goddelijcken wille, waer af dit boec vol is, ende
si niet leven en souden naer haer eyghen vindingen, die hen niet bevolen en waren, maer tse-
ghen Gods gheboden, Want ghehoorsaemheyt, is alder duechden edelheyt, die uut Goods
woorden, haeren oorspronc heeft. Want dit leven sonder Gods dienst niet ghezijn en can, soo
ghaf Godt hen soo vele geboden, daer toe om Gode te dienen, dat si niet van noode en had-[ marge: Vanden Godsdienst]
den, anderen te versieren oft te doen, maer alleen wast ghenoech, dat si den woorden Gods
ghehoorsaem waren, want hadmen hen laten versieren, wat si ghewilt hadden, si waren ghe-
neycht tot afgoderien, si souden lichtelijck ghevallen hebben, Ende als die Heere leert Mat
thei int vijfthienste capittel haer schriftgeleerden, om haer eyghen ghiericheyt, versierden
insettinghen, teghens Gods gheboden, Hierom hebben wi oock so naerstich gheweest, om
dit Oude ende Nieuwe testament te corrigeren, omdat die menscen na Goods geboden souden
mueghen leven, ende laten al dat teghen die Evangelische leeringhe is, Maer hier en raden
wi niemant, te doen teghen die ghoede insettingen der heyligher kercken ende religien, dye
niet tegent Evangelie en zijn, maer om die Evangelie te beter te onderhouden, als zijn vasten
ende bidden swighen ende dier ghelijcken, Noch oock en is onse meyninghe niet yemanden te
raden, sinen oversten so int gheestelijck, so int wereltlijck, niet onderdanich te sine, want dat sou
de, teghen Christus ende zijnder Apostolen leeringhe zijn, Maer wi seggen, wanneer die over-
ste yet ghebieden, dat teghen Gods gheboden is, dan sullen wy Gode gehoorsaem zijn ende
nyet den menschen.
Noch isser te weten, datter driederhande wetten zijn, die sommighe om quaet te keeren, ende [marge: van drierley wetten]
dese zijn om der quader wille ingheset, ghelijcker vele inden ouden testamente zijn, als vanden
sacrificie der zelotipie oft nijdoffer, vanden scheybrief, om der hartneckicheyt der Joden, als
onse Heere int Evangelie leert in twee plaetsen, dat niemant, zijn huysvrouwe laten en sal,
Matthei int vijfste ende negenthienste, dan om overspels wille, ende wie die verlatene trout
doet ooc overspel. Ende die ander wetten ende geboden, zijn tot ceremonien des diensts Gods
Maer boven alle, ghaen die gheboden der liefden, dye uut een oprechte gheloove spruyten-
de is.
Daerom als die liefde Godts ende des naesten dat eyscht, sien wi, dat Godt inder nootsakelijc
heyt daerin gedispenseert heeft, ende dat somtijts die heyligen uut dingeven des heyligen gheests [marge: i.regum.xi.x]
duyterste der wet niet volbraht en hebben, als David theylige brood adt, ende des gelijc meer,
Daerom dwalen die Joden zeere die onsen Heere straften, dat hi opten Sabboth ghenas,
ende si besorchden haer beesten, want sulcken werc der liefden opten Sabboth ghedaen, was meer den
Sabboth geheylicht, dan si met allen haeren ceremonien deden. So is dan Godts wet van noode [marge: Dat dye wet van noode is]
te weten, want daer in beschrijft Moyses, hoemen God vreesen, betrouwen, gelooven, ende beminnen
sal, ende dat die menschen haer sonden kennen ende na Godts gratie haken souden, ende dat wi gheen
betrouwen in ons noch in den mensche stellen, maer onse eyghen crancheyt bekennen ende Christum
met zijn gratie om hulpe soecken, ende alsdan sal die mensche sinen naeste gunstich worden ende goet
doen, gelijc Godt hem door Christum gedaen heeft, ende so leert hi die te voren van sonden beghonste
te wachten ende die wetten Godts uut vreesen volbracht, nu uut liefden die volbrengende, ende heeft
Godt lief, ende sinen naesten, in die welcke twee woorden die Propheten ende die wet, vervult worden, al
[marge: Matt.xxij.] so die Heere Christus, inden Evangelie Mat .xxij. spreect, Ende die Propheten en hebben dit selve
niet ongeroet gelaten, vanden salichmaker den Propheet diemen hooren sal, Dit is dan dat finael van
Moyses boecken, die welcke die Apostolen oock gebruyct hebben, om die predicatie des Evan
[marge: waerom een Oude testament.] gelijs mede te stercken, ende die cracht der wet te thoonen. Daerom noemt ooc Christus dat Nieu
we testament, in een teeken ende onderscheyt des Ouden Want int Oude testament maecte Godt
[marge: waerom een Nyeuwe testament.] een verbont metten volcke van Israel, ende beloefde hen dat lant van Canaan, ende wert bevesticht
door des schaeps ende des bocs bloet ende doot, Maer want dat testament veroude ende verghanc
kelijc was, ende dat lant veloren is ende verdorven, so moeste daer een nieuwe testament ende ver
[marge: waerom een Testament] bont comen, dat niet verghanckelijc, maer eewich soude wesen, dat op Gots gratie ende woort
stonde, op dattet eewelijc soude dueren, dwelcke door eens eewichs persoons Christus doot ge
vesticht is, met sinen dierbaren bloede, Ende een eewich lant, heeft hi hen die in hem gelooven ende zijn
[marge: Van Josue ende dander boecken] geboden onderhouden, belovet ende gegeven. Die andere Propheten ende geschiedenissen, van Jo-
sue, den Rechteren, der Coningen, ende dier ghelijck, en zijn anders niet tot gheenen eynde geschre
ven, dan Moyses boecken, want si doen tselve dat Moyses doet ende keere die valsche Propeten
dat si tvolc niet en souden verleyden ende afkeeren vander rechter kennisse der wet, ende ten rech-
ten verstande om die sonde te weten ende henselven te kennen, ende zijn eyghen crancheyt ende te spiege-
len aen die punitie der sonden, ende alsoo die gratie Christi te begheren, Ende breyden gheestelijcker
Moyses leeringe met beloften, met driygementen ende soete ende verschrickelijcke exempelen. So
is dan doude testament, een figuere ende voorbode des nieuwen testaments, gelijc nu breet ge-
[Van Aaron ende Christo Hebre.iiij.] noech geseyt is, Dit bewijst .S. Pauwels claerlijc totten hebreen, int vierde capittel, van Aa
ron den priester der wet ende Christum den bisschop des nieuwen testaments, ende int processe vanden
tabernkel, vanden onderscheyt des bloets der offeranden der calveren ende schapen ende lammeren,
ende der cracht des bloets ons Heeren Christi Jesu, dwelc een yegelijc schoon in die voorseyde
Epistole mercken mach. Ende om die maniere der prologen niet uute te ghaen, so willen wi die nu
sluyten, Maer eerste aviseren wi, den goetwilligen godliken leser, dat wy tot zijnder informatien
die Canones oft onderwisen des Evangelijs, voor die Evangelien hebben doen stellen, om te
[marge: Van die Prologhe des Nyeuwen Testaments] weten die concordantien der Evangelisten, daer in die prologe staet, dat wi anders gheenen
meester en behoeven, dan Christum, hier mede en sluyten wi niet uut die heylighe doctoren, want
die uuten gheest Christi, ons onderwesen hebben, en die predicanten onderwisen ons noch dage-
lijcs, maer wi sluyten daer mede uut, die sinnelijcke voorredenen ende valsche glosen vol van ver-
achten des gheestelijcken staets ende der geboden der heyliger kercken, maer vanden godlijc-
ken leeraers, seyt die Heere, dat die hem niet teghen en is, is met hem Ende alle waerheyt van wien
dat si gesproken wort, coemt vanden heyligen gheest. Oock is dat Evangelie, een van materie
want het spreect al vanden sone Godts, hoe hi die salicheyt des menschelijken geslachts, door
zijn gebenedide menschelijcheyt, leven, conversatie, predicatie, leeringe ende doot gewracht, ende
ons verlost heeft, So isser dan een materie van die vier hemelsche schrivers beschreven, die in
Ezechiele ende in Apocalipsi, bi die vier dieren beteekent zijn, In genesi bi die vier rivieren uut den
Paradise vloeiende. Hier mede bevelen wi alle ghoedertieren lesers Gode, ende bidden dat si
ons helpen aen Godt verwerven met haeren devoten gebeden, dat dit werc si tot allen menschen
sielen profite, ende dat wi daer die vruchte uut muegen hebben, die wi int aennemen van desen
swaren arbeyt hoepten, dat is, allen menschen salicheyt, ende bekeernisse van sonden, om namaels
ten eewigen leven te comen, bi Jesum Christum, wiens sake wi voor ooghen hebben, die met
Godt den vader ende den heylighen gheest, is ghebenedijt inder eewicheyt. Amen.